حنبل بن اسحاق بن حنبلحَنبَل بن اسحاق بن حنبل، کنیه‌اش ابوعلی، ملقب به شیبانی، حافظ و محدّث و مورخ حنبلی قرن سوم بود. ۱ - نسباو برادرزاده و شاگرد احمدبن حنبل بود. [۱]
احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت، ج ۹، ص ۲۱۷،بیروت.
[۲]
ابن ابی یعلی، طبقات الحنابلة، ج۱، ص۳۸۳، چاپ عبدالرحمانبن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۲ - ولادتبنابه نظر ذهبی، [۳]
شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۳، ص۵۱، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
وی قبل از سال ۲۰۰ به دنیا آمده است.از زندگی‌اش اطلاع چندانی در دست نیست. ۳ - اساتیدبه گفته خطیب بغدادی [۴]
احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد،بیروت، ج ۹، ص ۲۱۷، بیروت.
وی از استادان و محدّثان بسیاری حدیث شنیده است، از جمله احمدبن حنبل، پدر خود، اسحاق بن حنبل، ابونعیم فَضلبن دُکَیْن، و ابوغَسّان نَهدی. [۵]
ابن ابی یعلی، طبقات الحنابلة، ج۱، ص۳۸۳ـ۳۸۴، چاپ عبدالرحمانبن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
حنبل بن اسحاق تصریح کرده که به همراه صالح و عبداللّه (فرزندان احمدبن حنبل) مُسنَدِ احمدبن حنبل را به‌طور کامل از وی فراگرفته است. [۶]
ابن ابی یعلی، طبقات الحنابلة، ج۱، ص۳۸۵، چاپ عبدالرحمانبن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۴ - شاگردانابوبکر احمدبن محمد خَلّال، محمدبن مَخْلَد، ابوالقاسم عبداللّه بن محمد بَغوی، از شاگردان و راویان او بوده اند. [۷]
احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد،بیروت، ج ۹، ص ۲۱۷، بیروت.
[۸]
ابن ابی یعلی، طبقات الحنابلة، ج۱، ص۳۸۴، چاپ عبدالرحمانبن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
وی همانند دیگر اصحاب احمدبن حنبل، روایاتی را که از استادش شنیده بود در کتابی به نام المسائل گردآوری کرده بود [۹]
شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۳، ص۵۲، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
و آن را بر علاقه مندان به حدیث در شهرهای مختلف که به آن‌ها سفر می‌کرد، می‌خوانده است. [۱۰]
ابن ابی یعلی، طبقات الحنابلة، ج۱، ص۳۸۳، چاپ عبدالرحمانبن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۵ - در دید دیگرانخطیب بغدادی [۱۱]
احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد،بیروت، ج ۹، ص ۲۱۷، بیروت.
و ابن ابی یعلی [۱۲]
ابن ابی یعلی، طبقات الحنابلة، ج۱، ص۳۸۴، چاپ عبدالرحمانبن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
او را با القابی چون «ثَبْت» و «ثقه» ستوده اند.۶ - اعتقاداتاو هم‌چون احمدبن حنبل به رؤیت خدا در آخرت باور داشت. اصرار او بر این موضوع در حدی بود که انکار این عقیده را از مصادیق ارتداد می‌دانست. [۱۳]
ابن ابی یعلی، طبقات الحنابلة، ج۱، ص۳۸۷، چاپ عبدالرحمانبن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹.
۷ - وفاتحنبل بن اسحاق در اواخر عمر به شهر واسط، شهری بین بصره و کوفه ، رفت و در ۲۷۳ درگذشت [۱۴]
احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد،بیروت، ج ۹، ص ۲۱۷، بیروت.
[۱۵]
ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، ج۱، ص۱۷۰، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱.
ابواسحاق شیرازی سال درگذشت او را ۲۹۳ ذکر کرده است.۸ - آثارحنبل بن اسحاق آثاری داشته است که بیش‌تر آن‌ها موجود نیست. اساس کتاب او در تاریخ، گفته های احمدبن حنبل و یحیی بن مَعین بوده است که برخی تراجم نگاران از آن یاد کرده‌اند. [۱۶]
علی بن عمر دارقطنی، المؤتلف و المختلف، ج۲، ص۷۶۸، چاپ موفقبن عبداللّهبن عبدالقادر، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
[۱۷]
احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد،بیروت، ج ۹، ص ۲۱۷، بیروت.
[۱۸]
شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۳، ص۵۳، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
ذهبی [۱۹]
شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۳، ص۵۳، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
این اثر را مفید دانسته است.او راوی الرد علی اهل الرأی،القیاس حُمَیدی (متوفی ۲۱۹) بوده است. [۲۰]
علی بن عمر دارقطنی، المؤتلف و المختلف، ج۲، ص۷۶۸، چاپ موفقبن عبداللّهبن عبدالقادر، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶.
ذکر محنة الامام احمدبن حنبل اثر دیگر حنبل بن اسحاق است [۲۱]
شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ج۱۳، ص۵۲ـ۵۳، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳.
که در آن عقیده احمدبن حنبل را درباره قِدَم قرآن آورده و نیز از آزارهایی که از رهگذر این عقیده به پیشوای حنبلیان وارد شده، سخن گفته است. [۲۲]
فهمی جدعان، المحنة: بحث فی جدلیة الدینی و السیاسی فی الاسلام، ج۱، ص۳۵۶، بیروت ۲۰۰۰.
ذکر محنةالامام احمدبن حنبل به تحقیق محمد نغش در یک مجلد به چاپ رسیده است (اسکندریه ۱۹۷۷). جزء حدیثی از او به تدوین ابوعمرو عثمان بن احمد مشهور به ابن سماک (متوفی ۳۴۴) برجا مانده است . [۲۳]
یاسین محمد سوّاس، فهرس مجامیع المدرسة العُمریة فی دارالکتب الظاهریة بدمشق، ص ۱۸۲،کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷.
۹ - فهرست منابع(۱) ابن ابی یعلی، طبقات الحنابلة، چاپ عبدالرحمانبن سلیمان عُثیمین، ریاض ۱۴۱۹/۱۹۹۹. (۲) ابواسحاق شیرازی، طبقات الفقهاء، چاپ احسان عباس، بیروت ۱۴۰۱/۱۹۸۱. (۳) فهمی جدعان، المحنة: بحث فی جدلیة الدینی و السیاسی فی الاسلام، بیروت ۲۰۰۰. (۴) احمدبن علی خطیب بغدادی، تاریخ بغداد، بیروت. (۵) علی بن عمر دارقطنی، المؤتلف و المختلف، چاپ موفقبن عبداللّهبن عبدالقادر، بیروت ۱۴۰۶/۱۹۸۶. (۶) شمس‌الدین محمدبن احمد ذهبی، تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، چاپ بشار عواد معروف، بیروت ۱۴۲۴/۲۰۰۳. (۷) یاسین محمد سوّاس، فهرس مجامیع المدرسة العُمریة فی دارالکتب الظاهریة بدمشق، کویت ۱۴۰۸/۱۹۸۷. ۱۰ - پانویس
۱۱ - منبعدانشنامه جهان اسلام، بنیاد دائرة المعارف اسلامی، برگرفته از مقاله «»، شماره۶۵۹۹. |